Hoán dụ là gì?
Hoán dụ là phương pháp sử dụng tên gọi của một sự vật hoặc hiện tượng để chỉ tới một sự vật hoặc hiện tượng khác dựa trên những nét tương đồng gần gũi giữa chúng. Kỹ thuật này giúp tăng tính sinh động và thu hút trong cách diễn đạt văn học và ngôn ngữ.
Các hình thức hoán dụ phổ biến
Bộ phận để gọi toàn thể:
Sử dụng tên một bộ phận của một sự vật để chỉ tới toàn thể sự vật đó. Ví dụ: “Những cái chân đi rất vội vàng” để chỉ sự vật là con người.
Vật chứa đựng để gọi vật bị chứa đựng:
Sử dụng tên một vật chứa đựng để chỉ tới sự vật bị chứa đựng trong đó. Ví dụ: “Ly đầy nước” để chỉ tới sự vật là nước.
Dấu hiệu của sự vật để gọi sự vật:
Sử dụng tên một dấu hiệu của sự vật để chỉ tới sự vật đó. Ví dụ: “Chú voi có chiếc vòi rất dài” để chỉ sự vật là con voi.
Cái cụ thể để gọi cái trừu tượng:
Sử dụng tên một sự vật cụ thể để chỉ tới một sự vật trừu tượng. Ví dụ: “Cây xanh thắm tươi” để chỉ tình yêu.
Ví dụ về phép hoán dụ
“Trái tim anh như một mảnh đất khô cằn” – Hoán dụ đất khô cằn để chỉ tâm trạng u uất, khô khan của người nói.
Phân biệt ẩn dụ và hoán dụ
Điểm chung:
- Cả hai kỹ thuật đều sử dụng hình ảnh và phép tu từ để truy ền tải ý nghĩa sâu sắc hơn.
Điểm khác nhau:
Ẩn dụ yêu cầu người đọc phải tìm hiểu và suy luận để hiểu được ý nghĩa ẩn dấu trong văn bản, trong khi hoán dụ dựa trên những nét tương đồng gần gũi giữa các sự vật hiện tượng.
Các bước phân tích biện pháp hoán dụ:
Bước 1: Tên của biện pháp hoán dụ và hình thức hoán dụ
Trong một đoạn văn hoặc câu thơ, biện pháp hoán dụ thường được thể hiện qua việc sử dụng từ ngữ hoặc hình ảnh để chỉ đến một sự vật, hiện tượng hoặc khái niệm khác có liên quan gần gũi với nó.
Bước 2: Các từ ngữ và hình ảnh hoán dụ được sử dụng
Một số ví dụ về các từ ngữ và hình ảnh hoán dụ thường được sử dụng:
- Chỉ tay – Ám chỉ người chỉ huy, người lãnh đạo
- Mắt rồng – Tượng trưng cho quyền lực, sự hung ác
- Con dao – Biểu tượng cho sự sắc bén, tài giỏi
- Cánh chim – Hình ảnh cho sự tự do, sự bay bổng
- Trái tim – Biểu tượng cho tình yêu, sự trung thành
Bước 3: Hiệu quả của phép hoán dụ trong câu văn/câu thơ đó
Việc sử dụng hoán dụ giúp tác giả tăng tính thuyết phục, gợi cảm và sức mạnh thể hiện của tác phẩm. Nó giúp đọc giả hiểu rõ hơn về tình huống hoặc nhân vật được miêu tả và tạo ra ấn tượng sâu sắc trong suy nghĩ của độc giả.
Phân loại hoán dụ
Có bốn hình thức hoán dụ phổ biến nhất, bao gồm:
Lấy cái bộ phận để gọi toàn thể
Ví dụ: “Áo nâu liền với áo xanh. Nông thôn cùng với thành thị đứng lên.” (Tố Hữu)
Đoạn trích trên là một ví dụ điển hình của phép hoán dụ lấy một bộ phận để gọi toàn thể. Màu áo nâu ở đây chỉ người nông dân, gắn liền với nông thôn. Màu áo xanh chỉ người công nhân, gắn liền với thành thị.
Lấy vật chứa đựng để gọi vật bị chứa đựng
Ví dụ: Hoa không những học giỏi mà còn tốt bụng, cô bé được thầy cô lẫn cả lớp quý mến. Hôm nay Tuấn cắt kiểu tóc mới. Buổi chiều đi học, cậu vừa bước vào lớp, cả phòng liền ồ lên.
“Cả lớp”, “cả phòng” ở đây dùng để chỉ tất cả các thành viên trong lớp học của Hoa và Tuấn. Đây là phép hoán dụ lấy vật chứa đựng để gọi vật bị chứa đựng.
Phép hoán dụ và ví dụ
Phép hoán dụ là cách sử dụng từ ngữ để chỉ một sự vật, sự việc thông qua dấu hiệu hoặc hình ảnh của nó. Dưới đâ y là một số ví dụ:
Hoán dụ thông qua dấu hiệu của sự vật
Ví dụ: Hôm nay sân trường có trận đá bóng, Hoa đến cổ vũ cho lớp mình. Hoa mặc chiếc áo màu đỏ thật nổi bật. Hoa đang loay hoay tìm chỗ ngồi bỗng nghe tiếng gọi: “Này, áo đỏ ơi, bên này còn chỗ ngồi nè!”. Hoa quay đầu nhìn lại. Trong đoạn văn này, nhân vật lấy dấu hiệu là chiếc áo đỏ Hoa đang mặc để gọi Hoa (lấy dấu hiệu của sự vật để gọi sự vật).
Hoán dụ lấy cái cụ thể để gọi cái trừu tượng
Ví dụ: “Một cây làm chẳng nên non Ba cây chụm lại nên hòn núi cao”. (Tục ngữ)
Một cây là số lượng ít, đơn lẻ, ám chỉ sự không đoàn kết, rất khó để làm nên việc lớn. Ba cây là số lượng nhiều, chụm lại ý chỉ sự đoàn kết. Đoàn kết sẽ tạo nên sức mạnh, dẫn đến sự thành công. Đây là phép hoán dụ lấy cái cụ thể để gọi cái trừu tượng.
Hoán dụ lấy cái bộ phận để chỉ cái toàn thể
Ví dụ: Kiên là một chân sút tài giỏi trong đội bóng. Hình ảnh hoán dụ “chân sút” dùng để chỉ cầu thủ bóng đá. Đây là kiểu hoán dụ lấy cái bộ phận để chỉ cái toàn thể.
Hoán dụ lấy vật chứa đựng để gọi vật bị chứa đựng
Ví dụ: Tuấn là lớp trưởng được cả lớp yêu quý. Hình ảnh hoán dụ “cả lớp” dùng để chỉ toàn bộ các thành viên trong tập thể lớp đó. Đây là kiểu hoán dụ lấy vật chứa đựng để gọi tên vật bị chứa đựng.
So sánh giữa hoán dụ và ẩn dụ
Điểm chung:
- Cả hoán dụ và ẩn dụ đều là biện pháp tu từ gọi tên của một sự vật bằng tên của một sự vật khác.
- Cả hai cách diễn đạt đều giúp cho cách biểu đạt trở nên gợi hình, gợi cảm hơn.
Điểm khác nhau:
Hoán dụ dựa trên quan hệ tương cận, gần gũi giữa hai sự vật hiện tượng. Ví dụ về phép hoán dụ: “Áo chàm đưa buổi phân ly”. Hình ảnh hoán dụ “áo chàm” dùng để chỉ những con người Việt Bắc. Bởi người dân nơi đây thường mặc áo chàm.
Ẩn dụ dựa trên mối quan hệ tương đồng giữa hai sự vật hiện tượng. Ví dụ: “Người đầu bạc tiễn kẻ đầu xanh”. Hình ảnh hoán dụ “người đầu bạc” chỉ người cao tuổi, còn “kẻ đầu xanh” chỉ những người đã trẻ tuổi. Đây là kiểu hoán dụ lấy đặc điểm của sự vật để chỉ sự vật. Ví dụ khác: “Một cây làm chẳng nên non, ba cây chụm lại nên hòn núi cao”. Hình ảnh hoán dụ “một cây” nói tới sự đơn lẻ, còn “ba cây” là sự đoàn kết của nhiều người. Đây là kiểu hoán dụ lấy cái cụ thể để chỉ cái trừu tượng.
Hoán dụ và ẩn dụ trong văn thơ và đời sống
Hoán dụ và ẩn dụ khác nhau như thế nào?
Điểm khác biệt nổi bật nhất giữa 2 biện pháp tu từ ẩn dụ và hoán dụ nằm ở chỗ ẩn dụ thường sẽ dựa trên mối quan hệ tương đồng (giống nhau) về những khía cạnh như:
- Phẩm chất
- Hình thức
- Cách thức
- Chuyển đổi cảm giác
Trong khi đó hoán dụ lại được dựa trên mối quan hệ tương cận (gần gũi), giữa:
- Bộ phận – toàn thể
- Vật chứa đựng – Vật bị chứa đựng
- Cái cụ thể – Cái trừu tượng
- Dấu hiệu của sự vật – Sự vật
Hoán dụ và ẩn dụ trong văn thơ và đời sống
Hoán dụ và ẩn dụ được sử dụng khá nhiều trong văn thơ, trong ca dao, trong tục ngữ và cả trong đời sống hằng ngày. Dựa theo quan hệ gần gũi giữa các sự vật, hiện tượng mà hoán dụ làm người đọc, người nghe có thể dễ dàng liên tưởng, dễ dàng hình dung được sự vật, hiện tượng đó.
Ví dụ về hoán dụ:
Hình ảnh ẩn dụ “mặt trời” được dùng để nói về Bác Hồ. Giúp nhấn mạnh sự to lớn, vĩ đại và ấm áp của Bác.
Ví dụ về phép ẩn dụ:
Ngày ngày mặt trời đi qua trên lăng/ Thấy một mặt trời trong lăng rất đỏ” (Chế Lan Viên)
Biện pháp hoán dụ trong thơ và giá trị của nó:
Ví dụ về hoán dụ trong thơ Tố Hữu:
“Áo chàm đưa buổi phân li Cầm tay nhau biết nói gì hôm nay” (Việt Bắc, Tố Hữu)
Bằng biện pháp hoán dụ, nhà thơ Tố Hữu đã dùng hình ảnh chiếc áo chàm quen thuộc để gọi đồng bào Việt Bắc, hình ảnh đó khiến câu thơ như sống lại, một bức tranh buồn ngày chia li hiện lên một cách chân thực trước mắt người đọc, khắc họa rõ nét niềm lưu luyến không rời của đồng bào Việt Bắc với các chiến sĩ cách mạng thời bấy giờ. Cuối cùng, giá trị mà một tác phẩm mang lại không chỉ nằm ở nội dung mà còn ở cả nghệ thuật. Nếu biết cách vận dụng hợp lý các biện pháp tu từ thì câu văn sẽ trở nên sinh động, gần gũi hơn trong lòng người đọc, người nghe.
Bài tập ôn luyện hoán dụ:
Bài 1:
Hãy chỉ ra biện pháp tu từ hoán dụ trong câu thơ sau:
“Thôn Đoài thì nhớ thôn Đông Cau thôn Đoài nhớ giầu không thôn nào.”
Bài 2:
Tìm và phân tích các hoán dụ trong câu thơ sau:
“Chồng ta áo rách ta thương Chồng người áo gấm xông hương mặc người” (Ca dao)
Bài 3:
Tìm và phân tích các hoán dụ trong câu văn sau:
“Một viên gạch hồng, Bác chống lại cả một mùa băng giá” (Chế Lan Viên)
Bài 4:
Tìm và phân tích các hoán dụ trong câu thơ sau:
“Sen tàn cúc lại nở hoa Sầu dài ngày ngắn đông đà sang xuân” (Nguyễn Du)
Qua bài viết ở trên, bạn đã hiểu rõ về hoán dụ là gì, các hình thức hoán dụ phổ biến trong văn thơ và cuộc sống hằng ngày, cũng như phân biệt hoán dụ và ẩn dụ. Hy vọng những thông tin này sẽ giúp bạn có cái nhìn tổng quan về hoán dụ và cách sử dụng nó trong văn chương và giao tiếp hàng ngày.
Nguồn tham khảo: https://vi.wikipedia.org/wiki/Ho%C3%A1n_d%E1%BB%A5
